Back C. SALLUSTI CRISPI
    HISTORIARUM FRAGMENTA


Based on the editions by B.Maurenbrecher (1893) and A.Kurfess (1957), but with the fragment numbers adjusted to match the translation by P.McGushin. McGushin's fragment numbers are shown in red; Maurenbrecher's fragment numbers are shown in green.



LIBER TERTIUS

[1] {1.M}   Inter recens domitos Isauros Pisidasque.

[2] {2.M}   Qui orae maritimae, qua Romanum esset imperium, curator [nocent]ior piratis.

[3] {3.M}   [M. Antonius] perdendae pecuniae genitus et vacuus a curis, nisi instantibus.

[4] {7.M}   Graviores bello, qui prohibitum venerant socii, se gerere.

[5] {4.M}   Antonius paucis ante diebus erupit ex urbe.

[6] {5.M}   [Ligurum] copias Antonius haud facile prohibens a [navibus], quia periaci telum [pote]rat angusto introitu, neque Mamercus hostium [navis] in dextera communis classis aestate qui[eta] tutior in aperto [seque]batur. Iamque diebus al[iquot] per dubitationem [tritis], cum Ligurum praesidia [cessissent] in Alpis, Terentunorum accitu quaestio facta [ad] Sertorium pervehi [cum] Antonio ceterisque [place]ret, navibus in Hispaniam maturare. Postquam [vero] in Aresinarios ve[nere om]ni copia navium [longa]rum, quas reparatas habebant quaeque non [tempestatibus afflictae erant] . . .

[7] {6.M}   [disiunctus altissimo] flumine Diluno [ab hos]tibus, quem transgradi vel paucis prohibentibus nequibat, simulatis [transi]tibus aliis haud longe [a loco] illo classe, quam [evocarat], temereque textis ra[tibus] exercitum transduxit, [tum] praemisso cum equitibus Manio legato et parte navium longarum ad . . . insulam pervenit, [ratus] improviso metu [posse] recipi civitatem commeatibus Italicis opportunam. Atque illi loco freti ni[hil de] sententia mutavere; quippe tumulum lateribus in mare et tergo editis, [ad hoc] fronte ut angusto [ita] harenoso ingressu, du[plici muro muniverant].

[8] {17.M}   Male iam adsuetum ad omnis vis controversiarum.

[9] {19.M}   Exercitum maiorum more verteret.

[10] {20.M}   Equis et armis decoribus cultus.

[11] {21.M}   SERVIUS   Curribus falcatis usos esse maiores et Livius et Sallustius docent.

[12] {23.M}   At illi, quibus vires aderant, cuncti ruere ad portas, inconditi tendere.

[13] {24.M}   Dedecores inultique terga ab hostibus caedebantur.

[14] {26.M}   Ad Cyzicum perrexit firmatus animi.

[15] {28.M}   Castrisque collatis, pugna tamen ingenio loci prohibebatur.

[16] {29.M}   SERVIUS   Sallustius duces laudat, qui victoriam incruento exercitu reportaverunt.

[17] {30.M}   Unde pons in oppidum pertinens explicatur.

[18] {31.M}   Exaudirique sonus Bacchanaliorum.

[19] {33.M}   Quarum unam epistulam forte cum servo nancti praedatores Valeriani scorpione in castra misere.

[20] {34.M}   Et onere turrium incertis navibus.

[21] {35.M}   Manus ferreas et alia adnexu idonea iniicere.

[22] {36.M}   Saxaque ingentia et orbes axe iuncti per pronum incitabantur, axibusque eminebant in modum erici militaris veruta binum pedum.

[23] {37.M}   Duos quam maxumos utris levi tabulae subiecit, qua super omni corpore quietus invicem tracto pede quasi gubernator existeret; ea inter molem atque insulam mari vitabundus classem hostium ad oppidum pervenit.

[24] {38.M}   Et morbi graves ob inediam insolita vescentibus.

[25] {39.M}   SERVIUS   Virgilius in peste describenda ordinem secutus est, quem et Lucretius tenuit et Sallustius primo aerem, inde aquam, post pabula esse corrupta.

[26] {78.M}   Quia prominens aquilonibus minus gravescit quam cetera.

[27] {1-43.M}   Ne simplici quidem morte moriebantur.

[28] {40.M}   Ut sustinere corpora plerique nequeuntes arma sua quisque stans incumberet.

[29] {42.M}   PLUTARCH   Sallustius says, to my amazement, that camels were then seen by the Romans for the first time.

[30] {43.M}   SERVIUS   Cales civitas est Campaniae; nam in Flaminia quae est Cale dicitur. Est et in Gallaecia hoc nomine, quam Sallustius captam a Perperna commemorat.

[31] {44.M}   Cui nomen oblivionis condiderant.

[32] {2-28.M}   Sed Metello Cordubae hiemante cum duabus legionibus alione casu an, sapientibus ut placet, venti per cava terrae citatu rupti aliquot montes tumulique sedere.

[33] {46.M}   Namque his praeter solita vitiosis magistratibus, cum per omnem provinciam infecunditate bienni proximi grave pretium fructibus esset.

[34] {48.M}   Si, Quirites, parum existumaretis quid inter ius a maioribus relictum uobis et hoc a Sulla paratum seruitium interesset, multis mihi disserundum fuit, docendique quas ob iniurias et quotiens a patribus armata plebes secessisset utique uindices parauisset omnis iuris sui tribunos plebis. 2 Nunc hortari modo relicuom est et ire primum uia qua capessundam arbitror libertatem. 3 Neque me praeterit quantas opes nobilitatis solus, inpotens, inani specie magistratus, pellere dominatione incipiam, quantoque tutius factio noxiorum agat quam soli innocentes. 4 Sed praeter spem bonam ex uobis, quae metum uicit, statui certaminis aduorsa pro libertate potiora esse forti uiro quam omnino non certauisse.

5 Quamquam omnes alii, creati pro iure uostro, uim cunctam et imperia sua gratia aut spe aut praemiis in nos conuortere, meliusque habent mercede delinquere quam gratis recte facere. 6 Itaque omnes concessere iam in paucorum dominationem, qui per militare nomen, aerarium, exercitus, regna, prouincias occupauere et arcem habent ex spoliis uostris; cum interim, more pecorum, uos, multitudo, singulis habendos fruendosque praebetis, exuti omnibus quae maiores reliquere, nisi quia uobismet ipsi per suffragia, ut praesides olim, nunc dominos destinatis. 7 Itaque concessere illuc omnes; at mox, si uostra receperitis, ad uos plerique : raris enim animus est ad ea quae placent defendunda; ceteri ualidiorum sunt.

8 An dubium habetis num officere quid uobis uno animo pergentibus possit, quos languidos socordisque pertimuere? Nisi forte C. Cotta, ex factione media consul, aliter quam metu iura quaedam tribunis plebis restituit. Et quamquam L. Sicinius, primus de potestate tribunicia loqui ausus, mussantibus uobis circumuentus erat, tamen prius illi inuidiam metuere quam uos iniuriae pertaesum est. Quod ego nequeo satis mirari, Quirites; nam spem frustra fuisse intellexistis. 9 Sulla mortuo, qui scelestum imposuerat seruitium, finem mali credebatis : ortus est longe saeuior Catulus. 10 Tumultus intercessit Bruto et Mamerco consulibus. Dein C. Curio ad exitium usque insontis tribuni dominatus est. 11 Lucullus superiore anno quantis animis ierit in L Quintium uidistis. Quantae denique nunc mihi turbae concitantur! Quae profecto in cassum agebantur, si prius quam uos seruiundi finem, illi dominationis facturi erant; praesertim cum his ciuilibus armis dicta alia, sed certatum utrimque de dominatione in uobis sit. 12 Itaque cetera ex licentia aut odio aut auaritia in tempus arsere; permansit una res modo, quae utrimque quaesita est et erepta in posterum, uis tribunicia, telum a maioribus libertati paratum. 13 Quod ego uos moneo quaesoque ut animaduortatis, neu nomina rerum ad ignauiam mutantes, otium pro seruitio appelletis. Quo iam ipso frui, si uera et honesta flagitium superauerit, non est condicio : fuisset, si omnino quiessetis. Nunc animum aduortere et, nisi uiceritis, quoniam omnis iniuria grauitate tutior est, artius habebunt.

14 "Quid censes igitur?" aliquis uostrum subiecerit. Primum omnium, omittendum morem hunc quem agitis, impigrae linguae, animi ignaui, non ultra contionis locum memores libertatis; 15 deinde - ne uos ad uirilia illa uocem, quo tribunos plebei, modo patricium magistratum, libera ab auctoribus patriciis suffragia maiores uostri parauere - cum uis omnis, Quirites, in uobis sit et quae iussa nunc pro aliis toleratis, pro uobis agere aut non agere certe possitis, Iouem aut alium quem deum consultorem expectatis? 16 Magna illa consulum imperia et patrum decreta uos exsequendo rata efficitis, Quirites; ultroque licentiam in uos auctum atque adiutum properatis.

17 Neque ego uos ultum iniurias hortor, magis uti requiem cupiatis; neque discordias, ut illi criminantur, sed earum finem uolens iure gentium res repeto; et, si pertinaciter retinebunt, non arma neque secessionem, tantummodo ne amplius sanguinem uostrum praebeatis censebo. 18 Gerant habeantquc suo modo imperia, quaerant triumphos, Mithridatem, Sertorium et reliquias exulum persequantur cum imaginibus suis; absit periculum et labos quibus nulla pars fructus est. 19 Nisi forte repentina ista frumentaria lege munia uostra pensantur; qua tamen quinis modiis libertatem omnium aestumauere, qui profecto non amplius possunt alimentis carceris. Namque ut illis exiguitate mors prohibetur, senescunt uires, sic neque absoluit cura familiari tam parua res, et ignaui cuiusque tenuissumas spes frustratur. 20 Quae tamen quamuis ampla, quoniam seruiti pretium ostentaretur, cuius torpedinis erat decipi et uostrarum rerum ultro iniuriae gratiam debere? Cauendus dolus est. 21 Namque alio modo neque ualent in uniuorsos neque conabuntur. Itaque simul conparant delenimenta et differunt uos in aduentum Cn. Pompei, quem ipsum, ubi pertimuere, sublatum in ceruices suas, mox dempto metu lacerant. 22 Neque eos pudet, uindices uti se ferunt libertatis, tot uiros sine uno aut remittere iniuriam non audere, aut ius non posse defendere. 23 Mihi quidem satis spectatum est Pompeium, tantae gloriae adulescentem, malle principem uolentibus uobis esse quam illis dominationis socium, auctoremque in primis fore tribuniciae potestatis. 24 Verum, Quirites, antea singuli ciues in pluribus, non in uno cuncti praesidia habebatis, neque mortalium quisquam dare aut eripere talia unus poterat.

25 Itaque uerborum satis dictum est; neque enim ignorantia res claudit. 26 Verum occupauit nescio quae uos torpedo, qua non gloria mouemini neque flagitio, cunctaque praesenti ignauia mutauistis, abunde libertatem rati, [scilicet] quia tergis abstinetur et huc ire licet atque illuc, munera ditium dominorum. 27 Atque haec eadem non sunt agrestibus, sed caeduntur inter potentium inimicitias donoque dantur in prouincias magistratibus. 28 Ita pugnatur et uincitur paucis; plebes, quodcumque accidit, pro uictis est et in dies magis erit, si quidem maiore cura dominationem illi retinuerint quam uos repetiueritis libertatem.

[35] {52.M}   Fine inguinum ingrediuntur mare.

[36] {53.M}   Postquam egressus angustias.

[37] {54.M}   Nam qui enare conati fuerant, icti saepe fragmentis navium, aut adflicti alvos undarum vi, mulcato foede corpore, postremo interibant tamen.

[38] {56.M}   Neque iam sustineri poterat immensum aucto mari et vento gliscente.

[39] {57.M}   PROBUS   [sos] . . . unum Graecum legi in Sallustio secundae declinationis, si faciens genetivo, haec Amisos, huius Amisi.

[40] {58.M}   Castella, custodias thesaurorum, in deditionem acciperent.

[41] {59.M}   At Oppius, postquam orans nihil proficiebat, timide veste tectum pugionem expedire conatus a Cotta Volscioque impeditur.

[42] {60.M}   Dicit se eius opera non usurum, eumque ab armis dimittit.

[43] {62.M}   SERVIUS   Lata autem ideo, quia se angustiae Pontici oris illic dilatant, ut Sallustius dixit.

[44] {63.M}   Speciem efficit Scythici arcus.

[45] {65.M}   Utque ipsum mare Ponticum dulcius quam cetera.

[46] {66.M}   Qua tempestate vis piscium Ponto erupit.

[47] {67.M}   Mari nomen inhospitali quaesierant.

[48] {68.M}   Namque primum Iasonem novo itinere maris Aeetae hospitis domum violasse.

[49] {69.M}   Primum Graecorum Achillem.

[50] {70.M}   Igitur introrsus prima Asiae Bithynia est, multis antea nominibus appellata. Nam prius Bebrycia dicta, deinde Mygdonia, mox a Bithyno rege Bithynia nuncupata.

[51] {71.M}   PORPHYION   Anacreon, lyricus poeta, Teius fuit, ab urbe Teio, quam in Paphlagonia esse Sallustius indicat, cum de situ Pontico loquitur.

[52] {72.M}   Per hos [Halys] fluit, qui quondam Lydiae regna disiunxit a Persicis.

[53] {73.M}   Dein campi Themiscyrei, quos habuere Amazones, a Tanai flumine, incertum quam ob causam, digressae.

[54] {74.M}   Namque omnium ferocissimi ad hoc tempus Achaei atque Tauri sunt, quod, quantum ego coniicio, locorum egestate rapto vivere coacti

[55] {75.M}   Quem trans stagnum omnis usque ad flumen.

[56] {76.M}   Scythae Nomades tenent, quibus plaustra sedes sunt.

[57] {77.M}   NONIUS   Proximum . . . Sallustius in situ Ponti de promunturiis Paphlagonum et eo quod Criumetopon appellavit, posuit.

[58] {79.M}   Nomenque Danuvium habet, quoad Germanorum terras adstringit.

[59] {80.M}   GELLIUS   Omnium fluminum, quae in maria, qua imperium Romanum est, fluunt . . . maximum esse Nilum consentitur; proxima magnitudine esse Istrum scripsit Sallustius.

[60] {90.M}   PS.-ACRON   Spartacus princeps gladiatorum de illis quattuor et septuaginta, qui ludo egressi, ut Sallustius in tertio historiarum refert, grave proelium cum populo Romano gesserunt.

[61] {91.M}   Ingens ipse virium atque animi.

[62] {93.M}   Sin vis obsistat, ferro quam fame aequius perituros.

[63] {94.M}   Cossinius in proxima villa fonte lavabatur.

[64] {96.M}   [hastas ig]ni torrere, quibus praeter speciem bello necessariam haud multo secas quam ferro noceri poterat. At Varinius, dum haec aguntur a fugitivis, aegra parte militum autumni gravitate, neque ex postrema fuga, cum severo edicto iuberentur, ullis ad signa redeuntibus, et qui reliqui erant, per summa flagitia detractantibus militiam, quaestorem suum C. Thoranium, ex quo praesente vera facillime noscerentur, [Romam] miserat; et tamen interim cum volentibus numero quattuor [milium, iuxta illos castra poni]t va[llo, fossa, per]magnis operibus communita. Deinde fugitivi, consumptis iam alimentis, ne praedantibus e propinquo hostis instaret, soliti [more] militiae vigilias stationesque et alia munia [exequi], secunda vigilia [silentio] cuncti egrediuntur relicto bucinatore [in] castris et ad vigilum [speciem] procul visentibus [palis] erexerant fulta [ante portam] recentia cadavera, [et] crebros ignis [fecerant, ut] formidine [fugarentur] Varini milites [. . . i]ter . . . . . inviis convertere. At Varinius multa iam luce desiderans solita a fugitivis convicia et in castra coniectus lapidum, [ad hoc] strepitus tumultusque et sonores undique [urgentium], mittit equites [in tumulum] circum prominentem, ut explorarent [insequentesque] propere vestigia. [Sed fugativos] credens longe [abesse munito] tamen agmine [insidias] pavens se [recepit, ut exercitum] duplicaret [novis militibus]. At Cumas . . . [Post] aliquot dies contra morem fiducia augeri nostris coepit et promi lingua. Qua Varinius contra spectatam rem incaute motus novos incognitosque et aliorum casibus perculsos milites ducit tamen ad castra fugitivorum presso gradu, silentis iam, neque tam magnifice sumentis proelium quam postulaverant. Atque illi certamine consili inter se iuxta seditionem erant, Crixo et gentis eiusdem Gallis atque Germanis obviam ire et ultro offerre pugnam cupientibus, contra Spartaco [impetum dissuadente].

[65] {97.M}   Incidere in colonos Abellanos praesidentis agros suos.

[66] {98.M}   . . . ne, qua [ratione vagarentur] ad id temporis . . . tumque seclu[derentur itinere iam] et extin[guerentur . . . simul] curam . . . isset haud . . . itaque quam [celerrime abirent]. Haud aliam [fugae rationem] capiendam [sibi esse pauci] prudentes [probare, liberi] animi nobilesque, [ceteri . . .] laudantque, [quod ille iubet fac]ere; pars stolide [copiis] adfluentibus [ferocique ingenio] fidens, alii [inhoneste] patriae immemo[res, at] plurumi servili [indole nihil] ultra praedam [et crudelitatem appetere] . . . consilium . . . optimum videbatur. Deinceps monet in laxiores agros magisque pecuarios ut egrediantur, ubi, priusquam refecto exercitu adesset Varinius, augeretur numerus lectis viris; et propere nanctus idoneum ex captivis ducem Picentinis, deinde Eburinis iugis occultus ad Naris Lucanas, atque inde prima luce pervenit ad Anni Forum, ignaris cultoribus. Ac statim fugitivi contra praeceptum ducis rapere ad stuprum virgines matronasque, et alii . . . nunc restantes et eludebant simul nefandum in modum perverso volnere, et interdum lacerum corpus semianimum omittentes; alii in tecta iaciebant ignis, multique ex loco servi, quos ingenium socios dabat, abdita a dominis aut ipsos trahebant ex occulto; neque sanctum ant nefandum quicquam fuit irae barbarorum et servili ingenio. Quae Spartacus nequiens prohibere, multis precibus quum oraret, celeritate praevertere [de re] nuntios . . . neque . . . [odium] in se [convertere. Quos] crudeliter [caedibus] occupatos ac . . . gravis plerique . . . [at] illum diem [atque proximam] noctem ib[idem commoratus] duplicato [iam fugitivorum] numero [castra movet] prima cum luce [et consedit] in campo satis [lato, ubi colo]nos aedificis [egressos videt]; et tum mat[ura in agris] erant autumni [frumenta]. Sed i­ncolae [iam ple]no die gnari ex [fuga finit]imorum fugitivos [ad se] adventare, [properant cum] omnibus [suis in montes vicinos].

[67] {99.M}   Unus constitit in agro Lucano gnarus loci nomine Publipor.

[68] {10.M}   SERVIUS   Medio Ponto, potest quidem intellegi secundum Sallustium longe a continenti.

[69] {11.M}   Creta altior est, qua parte spectat orientem.

[70] {12.M}   Tota autem insula modica et cultoribus variis est.

[71] {13.M}   SERVIUS   Otus in Creta secundum Sallustium, unde Otii campi.

[72] {14.M}   [Curetes], quia principes intellegendi divini fuerunt, vetustatem, uti cetera, in maius componentem, altores Iovis celebravisse.

[73] {15.M}   SERVIUS   Carae insulani populi fuerunt, piratica famosi, victi a Minoe, ut et Thucydides et Sallustius dicunt.

[74] {8.M}   Et forte in navigando cohors una, grandi phaselo vecta, a ceteris deerravit, marique placido a duobus praedonum myoparonibus circumventa.

[75] {9.M}   In quis notissimus quisque aut malo dependens verberatur, aut immutilato corpore improbe patibulo eminens affligebatur.

[76] {16.M}   Ibi triennio frustra trito.

[77] {81.M}   Hanc igitur redarguit Tarquitius.

[78] {82.M}   Cavere imperatorem perfido a Celtibero.

[79] {83.M}   Igitur discubuere, Sertorius inferior in medio, super eum L. Fabius Hispaniensis senator ex proscriptis; in summo Antonius, et infra scriba Sertori Versius; et alter scriba Maecenas in imo, medius inter Tarquitium et dominum Perpernam.

[80] {84.M}   Diversa, uti solet, rebus perditis capessivit; namque alii fiducia gnaritatis locorum occultam fugam sparsi, [pars] globis eruptionem temptavere.

[81] {85.M}   Perpernam forte cognoscit mulio redemptoris.

[82] {86.M}   Ubi multa nefanda esca super ausi atque passi.

[83] {87.M}   Parte consumpta reliqua cadaverum ad diuturnitatem usus sallerent.

[84] {88.M}   Sed Pompeius a prima adulescentia sermone fautorum similem fore se credens Alexandro regi facta consultaque eius quidem aemulatus erat.

[85] {89.M}   [Pompeius] de victis Hispanis tropaea in Pyrenaei iugis constituit.

[86] {100.M}   Locum nullum, nisi quo armati constitissent, ipsis tutum fore.

[87] {101.M}   Exuant armis equisque.

[88] {104.M}   Germani intectum renonibus corpus tegunt.

[89] {105.M}   Vestes de pellibus renones vocantur.

[90] {106.M}   Et eodem tempore Lentulus duplici acie locum editum, multo sanguine suorum defensum, postquam ex sarcinis paludamenta extare et delectae cohortes intellegi coepere . . .

[91] {49.M}   Atque eum Curio laudatum accensumque praemiorum spe, quibuscum optavisset, ire iubet.

[92] {50.M}   Curio religione Volcanaliorum diem ibidem moratus.

[93] {25.M}   Quod ubi frustra temptatum est, socordius ire miles occipere, non aptis armis, ut in principio, laxiore agmine.

[94] {27.M}   Nam tertia luna erat, et sublima nebula coelum obscurabat.

[95] {32.M}   Coniuratione claudit.

[96] {95.M}   Ac tum maxime, uti solet in extremis rebus, sibi quisque carissumum domi recordari, cunctique omnium ordinum [munia]extrema sequi.

[97] {107.M}   Perculsis et animi incertis succurritur.

[98] {108.M}   Muros successerant.

[99] {109.M}   Contra ille calvi ratus quaerit, extnisne an somnio portenderetur thesaurus.

[100] {110.M}   Dubius consilii.


Attalus' home page   |   29.03.09   |   Any comments?